پیوندهای دیرپای ایران و ارمنستان نویسنده دکتر داریوش افروز اردبیلی

هر که او از همزبانی شد جدا،          بینوا شد؛ گر چه دارد سدنوا  !
کهن ترین یاد که درجهان از تیره ارمن شده، داستان دادخواهی ارمانیان (ارمنیان) از کیخسرو،در شاهنامه فردوسی است :
ز پرده در آمد یکی پرده دار        به نزدیک سالار شد هوشیار
که بر در به پای اند ارمانیان       سر مرز ایران و تورانیان
همی راه جویند نزدیک شاه        ز راه دراز آمده دادخواه…
کجا خان ارمانش خوانند نام       ز ارمانیان نزد خسرو پیام

چنانکه ازسروده فردوسی پیداست،سرزمین نخستین ارمنیان، درآن هزاره های بسیار درو،در بالای خراسان و نزدیک مرز توران (درمیانه دریای مازندران ودریای خوارزم که به نادرست،دریاچه آرال می خوانندش)بودو پسان،ارمنیان به سرزمین کنونی کوچیدند.ارمنیان،از تیره های نژادهء ایرانی هستندودرشاهنامه فردوسی،درچندجای دیگر،از ایشان یادشده است.در پایان روزگار ساسانیان نیز،در کنار رستم فرخزاد،از سرداری ارمنی یاد می شودواین همه،پیوستگی دیرینه ارمنیان و دیگر ایرانیان را باز می نماید.

در  سفری چند روزه به ارمنستان، باشگفتی بسیار دریافتم که نامهای جغرافیایی بسیاری در ارمنستان ریشه فارسی دارندویاآشکارا،نام فارسی هستندوکنجکاوانه،به گردآوری نامهای یادشده پرداختم.

درباره انبوه واژه های پارسی در زبان ارمنی-که خوداز زبانهای ایرانی است-کتابهای چندی چاپ شده که بهترین کتاب در این باره”فرهنگ واژه های همانند ارمنی-اوستایی،پهلوی،فارسی” ترجمه و نگارش ادیک مهرابی (آرین) است که بر پایه فرهنگ ریشه شناسی ارمنی “هراچیا آجاریان” زبان شناس بزرگ ارمنی نوشته شده است.(چاپ شده در نشر بلخ وابسته به بنیاد نیشابور- سال 1363)

این گفتار،ویژه بررسی نامهای جغرافیایی پارسی یا دارای ریشه پارسی است. در ایروان- که ارمنیان یروان می خوانندش-نامهای چندی از خیابانها و کوچه ها و میدانها پارسی است؛همانند شاهینیان ،امیریان، باباجانیان، نال بندیان(نعلبندیان)،شاه امیریان،خانزادیان،کوچک،زهراب(سهراب)،…که از این دست نامها سخنی نخواهیم گفت. نکته مهرافزا آن است که در ایروان نام دو خیابان به نامهای فردوسی و نظامی است و همین،نشانه آزرم (احترام) ارمنیان به سرایندگان ایرانی است.

نامهای جغرافیایی را که بررسی خواهیم کرد، در چند گروه می توان گنجاند:

الف-نامهایی که هم در ارمنستان و هم در ایران روان هستند.

ب-نامهایی که هردو بهر یا هر سه بهر آنها پارسی است و تنها در ارمنستان روان هستند.

پ-نامهایی که بهری از آنها پارسی و بهری دیگر ارمنی است.

الف- نامهایی که هم در ارمنستان و هم در ایران روان هستند:
۱-اردهان:نام شهری در ارمنستان غربی که اکنون در خاک ترکیه است؛ در ایران،اردهن (با افتادن “الف” از هان ) نام دژی در نزدیکی ری بود که به دست اسماعیلیان افتاده بود واکنون نشانی از آن نیست؛ نیز اردها( با افتادن “ن” پایانی) نام روستایی در سراب و اردهال (با دگرگونی “ن” به “ل”) نام روستایی در کاشان  است.

“ارد” در بخش نخستین نام، ایزد پاکی و راستی و نگهبان خانواده در آیین زرتشتی ودرمعنی گسترده تر به معنی سپند(مقدس)است.این پیشوند در نامهای اردبیل ،اردکان یزد، اردستان سپاهان، اردغش نیشابور، ارده رضوانشهر،اردلان قیدار،اردل چهارمحال و بختیاری،اردمه نیشابور،اردهین گرماب (زنجان) دیده می شود.

پسوند “هان” به معنی جایگاه (روستا یا شهر) و اردهان روی هم به معنی شهر سپندمی باشد. پسوند هان در نامهای ماهان کرمان، ورگهان اهر،دهان سوران (بلوچستان)،جوهان کردستان غربی(عراق)، کوهان شاهرود،سبهان دامغان،درگهان قشم،چاهان بنت (بلوچستان) دیده می شود.

۲-سراوان:نام روستایی بزرگ در استان وایوتس زور ارمنستان است.در ایران،سراوان،نام شهری در بلوچستان و نیز نام روستایی در نزدیکی سنگر لاهیجان است. سردربخش نخستین این نام، به معنی جایگاه،در نامهای بسیاری از روستاها و شهرها دیده می شود؛همچون:رامسر،رودسر،پره سر گیلان،کله سراردبیل،روانسرکرمانشاه،سرایان فردوس،سراب،بابلسر،چابکسر! “ا” پس از سر در نام سراوان،میانوند(پیوند دهنده دو بخش) است و پسوند “وان”به معنی جایگاه است که درنامهای بسیاری از روستاها و شهرها دیده می شود؛ همچون:نخجوان،قیروان،خروان تبس(طبس می نویسندش!)،لیقوان تبریز،جزاوان آب بر(زنجان)،کندوان میانه و تبریز،لاوان دریای پارس،شیروان خراسان،مریوان کردستان،سیروان کردستان،کردوان گرمسار،دوان بوشهر،گیلوان زنجان،گریوان بجنورد،کیوان خداآفرین،زردوان کلیبر،منجوان خداآفرین،شیشوان عجب شیر!

پس، هردوبخش سراوان به معنی جایگاه است؛ واگر خواهیم که بدانیم چرا یک نام،درپیشوند و پسوند یگانه است،می باید به واژه های برابر در زبان فارسی بنگریم:جایگاه،دهکده،دهستان،بیشه زار،دشتستان،کوهستان،کوهسار،جنگل زار،شهرستان،خانقاه!

3-دلیجان:نام شهری در استان تاووش ارمنستان است.در ایران، دلیجان،نام شهری در استان مرکزی و نام سه روستا در لاهیجان و نام دو روستا در گوراب صومعه سرا و شاندرمن تالش است.بر کامه آنچه در نگاه نخست به ذهن می آید،نام دلیجان با نام دلیجان(گردونه در زبان فرانسوی که در روسی کالسکه خوانده می شود) پیوندی ندارد.

پیشوند دلی در این نام،به معنی جایگاه است ودر نامهای دلیگان سپاهان،دلیواندان فومن، دلی(نام پنج روستا در بهبهان و گنبد قابوس و شهرکرد و اهواز) و با  اندک دگرگونی،در دلگان ایرانشهر،دلگان چابهار،دلگون بهبهان، دلگون نگور(بلوچستان)دیده می شود.

پسوند جان در این نام، باز به معنی جایگاه است ودرنامهای لاهیجان،سیرجان،برازجان،لنجان میر جاوه،لاریجان خداآفرین،کمیجان اراک،هندیجان خوزستان،فلاورجان سپاهان،منوجان کرمان، لوته جان خداآفرین،رفسنجان دیده می شود.

پس،هردو بهر دلیجان،به معنی جایگاه است که در نام سراوان بدان پرداخته شد.

۴-مارالیک:  نام روستایی بزرگ در استان شیراک ارمنستان است؛درایران، مارلیک نام تپه باستانی پر آوازه ای در 14کیلومتری رودبار گیلان است.پیشوند مار در نام مارلیک،دگرگون شده مان و به معنی جایگاه است.مار در نامهای لومار ایلام،بینمار اردبیل،سومارکرمانشاه،رود زنگمارماکو،دیزمار خداآفرین،کلاته اومار زابل دیده می شود؛اما معنی پسوند لیک روشن نیست ودرباره آن داوری نمی کنم.

۵- گرگر: نام دژی باستانی در استان لوری ارمنستان است.

درایران،گرگر نام بخشی از شهری بودکه در گذشته علمدار گرگر خوانده می شدواکنون “هادی شهر” نام گرفته است.همچنین بقعه باباگرگر و چشمه باباگرگر را در قروه کردستان داریم.همچنین است گرگر کامیاران و گرگر شادگان (خوزستان)!

گر در پارسی کهن به معنی رشته کوه است وگرگر کوههای بزرگ منطقه را نشان می دهد.پیشوند و پسوند گر،در نامهای مزگرکلیبر،گریگان مشهد،گریوان بجنورد،گرگان زرآباد(بلوچستان)،گرکان آشتیان دیده می شود.
۶-داراناک:نام روستایی در استان گگارکونیک ارمنستان است.در ایران، دارانا نام روستایی درشهرستان خدآفرین (آذربایجان شرقی)است.درشکل کهن واژه هایی همچون داناک،بویاک،پروانک،”ک” پایانی دیده می شودکه درگذرزمان وباسوده شدن واژه ها،”ک” پایانی افتاده است؛اما،درزبان ارمنی-که به ریشه نزدیکتراست-“ک”پایانی همچنان دیده می شود.دارانا از دو بهر”داران”(به معنی درختان)و “ا” (پسوندسازنده اسم فاعل) پدید  آمده و رویهم جایی است که درختان بسیار دارد.در نامهای دارآبادتهران،داران سپاهان،دارین تبس،داران جلفا،داراب بستان آباد،داروکان نیک شهر،پیشوند “دار”دیده می شود.
۷-گوار: نام مرکزاستان گگارکونیک ارمنستان است که کوار نیز خوانده می شود.در ایران،گوار نام روستایی درکلیبر(آذربایجان شرقی)و نام روستایی در نزدیکی اراک و نیز،کوار نام شهری در نزدیکی شیرازاست.

این نام از پیشوند “گ” یا “ک”-که از سودگی بسیار،معنی آن دانسته نیست-وپسوند “وار”به معنی ساخته شده ونیز،به معنی دژ،پدیدآمده است.پسوند وار در نامهای گلشوار دهبارز(هرمزگان)ودلوار بوشهر و وارمی ساری و نیز در واژه دیوار وبه گونه کوتاه شده “ور”درنامهای مرورمیبد،شنگاور رضوانشهر،ورکات اسپکه(بلوچستان)،وری کیاسر(مازندران)،ورین دلیجان،ورازان کجور(مازندران)دیده می شود.
۸- اوجان :نام روستایی در استان آراگاتسون ارمنستان است؛در ایران،اوجان،نام گذشته شهری بودکه اکنون بستان آباد (درنزدیکی تبریز)خوانده می شود.

اوجان از دوبخش “او”(برگرفته شده از هو پهلوی به معنی نیک و خوش) و جان (پسوند جایگاه)پدیدآمده و رویهم به معنی جایگاه خوب و خوش است.پسوند جان را بررسی کردیم.پیشوند”او”در نامهای اوزان خداآفرین،اوغان سراب،اوغاش خداآفرین،اورازان تالقان،اوچان تالقان،اوگینک اسپکه(بلوچستان) دیده می شود.

زینهار به فرهنگستان زبان و ادب فارسی:از روزگارپهلوی نخستین، دگرگون کردن نامهای جغرافیایی آغازشدوپس ازانقلاب،روندی بسیارشتابنده به خود گرفت؛برای نمونه سنگسر به مهدی شهر،علمدار گرگر به هادی شهر،بخش شرقی تبرستان به گلستان،شاهرود(خلخال)به امامرود،سنجبد به کوثر،کهک به نوفل لوشاتو،شاهگلی تبریز به ایل گلی،خولنجان به زیباشهر،…ونیز ،کمابیش در همه شهرها،نام بسیاری از خیابانهاومیدانها ومحله هادیگر شده است.باید بدانیم که نامهای جغرافیایی و تاریخی،سندهویت و شناسنامه هرجایی هستندودگرگون کردن نامهای یادشده،مایه خدشه دارشدن وگاه از دست رفتن هویت آن جای می شوند؛بایدازدگرگون کردن نامهای جغرافیایی و تاریخی دست برداشته و نامهای کهن و تاریخی به جای خودبازگردانده شود.
۹-شمیرم:نام روستایی در استان آراگاتسون ارمنستان است.در ایران،شمیرم نام روستایی در نزدیکی ساوه و نیز،نام دژی درهرات (ایران شرقی که با نام افغانستان می شناسیمش!)بود که گویا،اکنون نشانی از آنها نیست.

شادروان احمدکسروی تبریزی،در کتاب نام شهرها و دیههای ایران،شمیرم راازدوبخش شمی(به معنی سرد) و رم (پسوند جایگاه) می داند؛پس،شمیرم به معنی روستا یا شهر سرد است.نامهای سمیرم سپاهان،دژ شمیران تارم (اکنون از میان رفته)،شمیران تهران،سمیران اسدآباد(همدان)نیز،همگی بااندک دگرگونی،همان نام هستند.

پیشوند رام ( یا رم) در نامهای رامهرمز(خوزستان)،رامشیرخوزستان،رامجین هشتگرد،رمچاه قشم،و پسوند رم درنامهای اهرم بوشهر و قلعه رم زاهدان دیده می شود. واژه Roomانگلیسی به معنی اتاق،از همین ریشه رم است.
1۰- سردار آپات: نام دژی باستانی در استان آرماویر ارمنستان است. آپات،تلفظ واژه آباد در زبان ارمنی است.در ایران،سردارآباد نام ده روستا در شهرستانهای اندیکا(مسجد سلیمان)،بوکان،خرم آباد، دلفان(لرستان)،سیاهکل(گیلان)،شوشتر،کلیبر،صحنه(کرمانشاهان)،کبودر آهنگ(همدان)،کوهرنگ(چهارمحال و بختیاری)و نیز،نام کاریزی در فریمان  است.همچنین نام شهرستانی درترکمنستان(سرزمین کهن خوارزم) سردارآباد است.

درباره سردار،به سخن بیش نیاز نیست.پسوند آباد،درنامهای بسیاری از شهرها و روستاهای ایران،همچون سرو آباد کردستان، خرم آباد،دولت آبادسپاهان،نیک آبادسپاهان،….دیده می شود.

11-تالیش: نام روستایی در قره باغ کوهستانی ارمنستان است.در ایران، تالش نام شهرستانی در گیلان ونیز،تالش شمالی در خاک جمهوری آران-که به نادرست،جمهوری آذربایجان خوانده می شود-است.معنی نام تالش دانسته نیست.در چندین جای دیگرایران،روستاهایی با نام تالش هست.تالشیان از گروههای نژادهء ایرانی هستند.

12-اسکران :Askeran: نام شهری در قره باغ کوهستانی ارمنستان است. درایران،عسگران نام یک بخش درشهرستان تیران و کرون(استان سپاهان) است.آشکار است که این نام بایدبه گونه اسگران نوشته شودوباعسکر-که تازی شده واژه پارسی لشکراست-پیوندی ندارد.

درنامهای اشکور (نام سه دهستان رودسر)واشکذر یزد،پیشوند اسک با دگرگونی “س” به “ش” دیده می شود.اسک به گونه پسوند، در نامهای جاسک هرمزگان،راسک بلوچستان،دسک بنت (بلوچستان)،توتسک نهبندان (خراسان)،آیسک بیرجند،ارسک بشرویه (خراسان)،ورسک فیروزکوه،لمراسک بهشهر،ماروسک نیشابور دیده می شودوآنچنان که پیداست،اسک یا اشک،به گونه پیشوند ویا پسوند،به معنی جایگاه است.

پسوند ران،درنام اسکران نیز،به معنی جایگاه است ودرنامهای تهران،شمیران،لنکران تالش شمالی،انبران اردبیل (به گونه عنبران می نویسند!)،بیساران سنندج،کامیاران کردستان،کوزران کرمانشاه، اسران خداآفرین،داران سپاهان،گوهران خوی،داران جلفا،کندران جلفا،کندران چارک(هرمزگان)،سهران جاسک ،انگهران میناب،هیران اردبیل(به گونه حیران می نویسند!)،سوران بلوچستان دیده می شود.

پس هر دوبهراسکران به معنی جایگاه است که در نام سراوان بدان پرداخته شد.

13-سیسیان نام یک شهرویک رود در استان سیونیک ارمنستان است.این نام،درست همان “سیستان”پارسی است و تنها،پسوند تان (به معنی جایگاه) به یان (به معنی جایگاه)دیگر شده است وهمچنان که خواهیم دیدپسوند یان در بسیاری ازنامهای جغرافیایی ارمنستان دیده می شود.روستای “سیس”نیز،روستای باستانی در دهگان کردستان است ونیز، سیس شهری کوچک در نزدیکی شبستر است.سیسان نیز،روستایی درنزدیکی بستان آباداست.

14 -داستاکرت:نام شهری خرد در استان سیونیک ارمنستان است.داستاکرت،تلفظ دستکرد(=دستگرد)درزبان ارمنی است.درایران،شهرها و روستاهای بسیاری،نام دستگرد یا دستجرد دارند؛ازآن میان است:دستجرد خروانق(آذربایجان شرقی)،دستگردبرخوار(سپاهان)،دستگردشهرکرد،دستگردتیسفون(اکنون در عراق،ویرانه هایش رابه نام دستکرت می شناسند.)،دستگردخیار(سپاهان)،دستگرد بیرجند،دستگردقم،دستگردمیناب.

درگذشته،روستاها یا شهرهایی را که در زمینهای هموار،باکندن و کاردستی می ساختند،دستکرد(=دستگرد)می نامیدند.همچنین،کرد( یا گرد)پس از نام کس،به معنی آن بودکه پایه گذار شهریاروستا،آن کس می باشد.ازاین دسته است:سیاووشکرد(شهری که سیاووش در توران ساخت.)،بیژن گرد(که اکنون با نام بجنوردمی شناسیم.)،بروجرد(ویروگرد)،دارابگرد(تخت جمشیدکنونی)!

15-چیناری:نام شهری دراستان تاووش ارمنستان است.در ایران،چناری،نام روستایی درنزدیکی نهاوند است.همچنین،چنار نام هشت روستا درشهرهای کاشان،خرم آباد،کلات(مشهد)،دماوند،مه ولات(مشهد)،تارم زنجان،خمین،آباده است.ازهمین دسته است نامهای:چناره مریوان،چناران خراسان،باغ چناربندرعباس،دم چنارسی سخت(کهگیلویه و بویراحمد)،تنگ چنارمهریز! و پیداست که همگی این نامها،بانام درخت چنار پیوند دارند.

16-نال بندیان(نعل بندیان):نام روستایی در استان آرماویر ارمنستان است.در ایران،نعلبندان نام روستایی در نزدیکی رباط کریم تهران و نیز قیدار زنجان است.ابزار آهنی که به زیر سم اسب یااستر یا خر می بندند،درپهلوی نال ودر پارسی کنونی نعل خوانده می شود.در آذربایجان،هنوز هم نال گفته می شود.نالبند(نعلبند)کسی است که نال می بندد.یان درنام نال بندیان پسوندجایگاه است که بدان پرداخته خواهدشد.”ان”درنام نعلبندان نیز پسوند جایگاه است.

17-دوین:نام تختگاه کهن ارمنستان شرقی که اکنون ویرانه هایش در استان آرارات ارمنستان برجای است.درنزدیکی دوین باستانی،روستایی به نام دوین نیز هست.در ایران،دوین نام دو روستاست:یکی دوین شیروان(خراسان شمالی) ودیگری دوین مشهد!

پسوندوین در نام دوین به معنی جایگاه است که بدان پرداخته خواهدشد؛اما،ازسودگی بسیار،معنی پیشوند”د”دانسته نیست.

گفتنی است در پی درگیریهای بسیار،ارمنستان در میان ایران و روم بخش شد:ارمنستان غربی دردست روم که تختگاهش ارزنجان بود.ارمنستان شرقی دردست ایران که تختگاهش دوین بود.درنوشته های تازی،از دوین با نام دبیل یادمی شد.

18-وان:نام تختگاه واسپورگان ارمنستان بود که اکنون درخاک ترکیه است.وان نام شهری و دریاچه ای درترکیه است.در ایران،وانا نام روستایی در لاریجان (آمل)است.پسوند ” ا ” درنام وانا،پسوند سازنده اسم فاعل است.وان پیشوند جایگاه است که بدان پرداخته شد.

19-تالین:نام شهری در استان آراگاتسون ارمنستان است.درایران دالین (با دگرگونی ” ت ” به ” د “) نام روستایی در نزدیکی شیراز است. چنین می نمایدکه این نام ازدوبهر تا(پیشوند جایگاه) و لین (پسوند جایگاه)پدیدآمده است.پیشوند تا در نامهای تارم زنجان، تالش گیلان،تاکر بلده (ساری) تاسکوه ماسال و پسوند لین درنامهای جلین علی آباد(گرگان)،کلین حسن آباد(تهران) دیده می شود.

*    *    *
نامهایی که هردوبهریاهرسه بهرآنها پارسی است وتنهادرارمنستان روان هستند:

1-آخوریان:نام دو رودخانه ویک دریاچه ویک روستا (درنزدیکی رود آخوریان)درارمنستان است.چنین می نمایدکه این نام ازسه بخش ” آ “(پیشوند تایید کننده معنی) و خور (به معنی خوراک) و یان (پسوند جایگاه) پدیدآمده و روی هم به معنی رودخانه یا دریاچه دارای ماهی (خوراک) است.

در نزدیکی سمنان،روستایی به نام خوریان داریم که به این نام بسیار نزدیک است.واژه خور در نامهای خورشا ورزقان،خورخور ورزقان،خورخوره زنجان و سنندج،خورهه دلیجان،خوراسگان سپاهان،خورزوق سپاهان،خورسندشهربابک،خورخان بوشهر،خورس دامغان،خوردورق شادگان دیده می شود.

پسوند جایگاه ” یان ” در هزارکانیان دیواندره، درویان دیواندره، جاروسیان اراک، اندریان تویسرکان،ویان کبودرآهنگ،آشتیان،کاسیان لرستان،ویسیان خرم آباد،کلیان اردبیل،مریان تالش،خانیان شیرود(ساری)،رویان آمل،پاچیان قم،ولیان هشتگرد،لتیان تهران،فاویان سپاهان،زنگیان جیرفت،جیان شیراز،داریان شیراز،کاریان شیراز،کردیان باخرز،پریان سمنان،بامیان ایران شرقی،دلازیان سمنان،سوریان فارس،مایان تبریز،شربیان بستان آباد،سرایان تون(خراسان)،کالیان کرمانشاه دیده می شود.

2-شیراک:نام استانی در شمال غربی ارمنستان است.چنین می نماید که بخش نخستین نام ” شی ” همان واژه اوستایی است که به معنی نشستن و جای گرفتن است و همان است که در نام شیراز دیده می شود.درباره بهر دویم نام داوری نمی کنم.

3-آشو تسک:نام روستایی در استان شیراک ارمنستان است.این نام از دو بهر آشوت(نام چندتن ازپادشاهان باگراتونی ارمنستان) و سک (پسوند جایگاه که پیشتر بررسی شد.)پدیدآمده است.

4-مارماشن:Marmashen:نام بنایی تاریخی در شیراک ارمنستان است.چنین می نمایدکه این نام ازسه بهر مار(پیشوند جایگاه) ما (میانوند) و شن shen (پسوند جایگاه)پدیدآمده است.

پیشوند مار در نام مارلیک بررسی شد.پسوند شن یا شان در نامهای بسیاری دیده می شود؛همچون:بجوشن ورزقان،شانجان شبستر،بابارشانی بیجار،بدخشان ایران شرقی،لوشان رودبار،کوشان هیدوج(بلوچستان)،خبوشان (نام کهن قوچان)،کریشان خداآفرین،ندوشن یزد،کاشان،شاندرمن تالش،شاندیز،کوشان

5-هرم:Horom: نام روستایی در شیراک ارمنستان است.چنین می نماید که این از دو بهر هو (در پهلوی به معنی نیک) و رم (پسوند جایگاه که در نام شمیرم بررسی شد)پدیدآمده و روی هم به معنی جایگاه نیک است.

6-ساناهین:نام بنایی تاریخی در استان لوری ارمنستان است.چنین می نماید که این نام از سه بهر” سان” (پیشوند جایگاه) و ” ا “( میانوند) و هین(پسوند جایگاه)پدیدآمده است وهردوبهرنام،به معنی جایگاه است.

سان در سانیچ تفت،رغاسان گناباد،رواسان،لواسان،کوسان دیده می شود.پسوند هین در نامهای گواهین ماهشهر (خوزستان)،کوهین قزوین،کوهین گل تپه(همدان)،اردهین گرماب(زنجان)،فرمهین اراک دیده می شود.

7-کایان :نام روستایی در استان تاووش ارمنستان است.چنین می نمایداین نام از دو بهر کا (کوتاه شده کان=پسوند جایگاه) و یان (پسوند جایگاه)پدیدآمده است.پس هردو بهر نام،به معنی جایگاه است.پیشوند کا درنام کاپان (مرکز استان سیونیک)نیز دیده می شود.

پسوند کان در نامهای چندوکان قصرقند (بلوچستان)،اردکان یزد،مشکان پیرانشهر،بشکان بافق،بوشکان اهرم(بوشهر)،شامکان سبزوار،دادکان ده رئیس(بلوچستان)،لدخوکان ده رئیس،رمکان قشم،رشکان ارومیه دیده می شود.پیشوند کوتاه شده کا نیز در نامهای کارتا ایذه ،کالیان قلعه(کرمانشاه)،کامیان شول آباد(لرستان)،کالدان تلنگ(بلوچستان)،کاریان شیراز،کاروان زرآباد(بلوچستان)دیده می شود.

8-خوراناشات:نام بنایی باستانی در استان تاووش ارمنستان است.چنین می نمایداین نام ازسه بهر خور (گونه پهلوی واژه فر در فارسی امروز)و میانوند ” انا ” و شات (شاد)پدیدآمده و روی هم به معنی فر شاد

است.

شاد در نامهای شاد باد تبریز،کلیشاد سپاهان،باغ شاد نیریز،گیوشاد برجند،شادمهرک نیشابور،گندم شادباخرز،دشت شادرضوان (خراسان شمالی)،منشاد مهریز یزد دیده می شود.
9-سوان: sevan:نام رشته کوهی و دریاچه ای و شهری دراستان گگارکونیک ارمنستان است.این نام از پیشوند س ( که از سودگی بسیار،معنایش دانسته نیست.)و پسوندجایگاه وان پدید آمده است.

10-واهان:نام روستایی در استان گگارکونیک ارمنستان است.چنین می نمایدکه این نام از دو بهر وا (کوتاه شده وان به معنی جایگاه) و پسوندجایگاه هان پدیدآمده است.

11-آژ داهاک:نام کوهی در استان گگارکونیک ارمنستان است.همچنان که استاد فریدون جنیدی در کتاب گرانسنگ “داستان ایران بربنیادگفتارهای ایرانی” نوشته اند، اژدها نامی بود که پیشینیان مابه آتشفشان داده بودند.به گمان بسیار،ازآنجاکه کوه یادشده در روزگاران گذشته،خروش آتشفشانی نشان می داده،چنین نامی گرفته است.
نکته:
نکته ای که در بررسی نامهای ارمنی،بایستی بدان پروا داشت این است که آوای زبر ( حرکت َ   )درزبان ارمنی سخت کم به کارمی رود و ارمنیان به جای آوای زبر،” آ ” به کار می برند؛برای نمونه،اسپندریان را”اسپانداریان” ویا مرمر را مار مار می گویند.از همین روی است که آنان اژدها را “آژداهاک”می گویند که ” ک ” باستانی در پایان واژه،همچنان خودرانشان می دهد؛همچنانکه در نام داراناک!

12-هراز دان Herazdanنام رودخانه ای و شهری بزرگ در استان گگارکونیک ارمنستان است.درایران،هرازنام رودخانه ای و شهری درمازندران است.معنای هراز دانسته نیست.دان درنام هرازدان پسوندجایگاه است ودرنامهای دودان خداآفرین،مهمدان کلیبر،هوشدان بندرعباس،همدان،وردان سلماس،آرادان گرمسار،کمندان ازنا،دودان پاوه،بردان دارخوین،آرندان سنندج،وزندان فامینن(همدان)،جوزدان سپاهان دیده می شود.

13-هانکاوان:نام روستایی در استان کوتایک ارمنستان است.این نام ازسه بهر هان (پیشوندجایگاه) و کا (میانوند) و وان (پسوند جایگاه)پدید آمده است.

14-مارماریک:نام رودخانه ای در استان کوتایک ارمنستان است.پیداست که این نام به معنی “مانند مرمر”است؛به گمان بسیار،از آنجاکه بستررودخانه سفید است،چنین خوانده شده است.

15-تژ: Tezh:نام کوهی دراستان کوتایک ارمنستان است.این واژه پهلوی است و همان است که در فارسی امروز “تیز” خوانده می شود.در آذربایجان،هنوزهم واژه تیز به صورت  Tez (تز) تلفظ می شود.به گمان بسیار،از آنجاکه چکادها و یالهای کوه تیز هستند،چنین نامی گرفته است.

16-باگاران:نام روستایی در استان آرماویر ارمنستان است. چنین می نمایدکه این نام ازسه بهر باگ (=بغ=ایزد ویا سپند) و ا (میانوند) و ران (پسوند جایگاه)پدیدآمده است و شاید،ازآنجاکه روستا نزدیک به کوه آرارات است که نزدارمنیان گرامی و سپند می باشد،روستا چنین نامی گرفته است.پسوند باگ یا بغ در نامهای بغداد،بغلان(ایران شرقی)،بغدخت(=بیدخت)خراسان،بغستون(=بیستون)کرمانشاه،باگاوان آران (که درگذر زمان به باکو دیگرشده است)وبا اندکی دگرگونی در فغستان گلپایگان و بجستان گناباد دیده می شود.

17-ورداشن Vardashen:نام روستایی در استان آرماویر ارمنستان است.چنین می نمایداین نام از دو بهر وردا (درپهلوی به معنی گل) و شنshen(پسوندجایگاه)پدیدآمده و روی هم به معنی گلستان است. وردا یا ورد در نامهای ورداورد تهران،وردیج کن،وردان سلماس دیده می شود.

18-اشاکان Oshakan: نام بنایی تاریخی و نیزنام شهری در استان آراگاتسون ارمنستان است.چنین می نمایداین نام از سه بهر اشosh(=هوش=خانه جایگاه) و ا (میانوند) و کان (پسوند جایگاه)پدید آمده است.

پسوند اش در نام اشنویه دیده می شود.

19-خورویراب:نام یکی از زیارتگاههای ارجمند ارمنیان در نزدیکی دامنه کوه آرارات است.برپایه تاریخهای ارمنی،گریگور-که ارمنیان بدو برنام روشنگر داده اند-در پی احترام نکردن به ایزد بانوی آناهیتا،به دستور تیرداد سیوم،پادشاه ارمنستان،در سیاهچالی در خورویراب زندانی شدوپس ازگذشت زمانی،دیگر به او آب و خوراک هم ندادند؛تا بمیرد.اما،پیرزنی که به آیین ترسایی گرویده بود،هر روز پنهانی گرده نانی و آبی به سیاهچال می انداخت؛بی آنکه از زنده یا مرده بودن گریگور آگاهی داشته باشد.پس از سیزده سال،تیردادسیوم به سختی بیمارشدوپزشکان درمانش ندانستند.خواهر تیرداد به خواب دید که گریگور زنده است و تنهااوست که می تواند تیرداد را بهبودی بخشد.گریگور را رها کردند واوتیرداد را بهبودی بخشیدوازآن پس،ارمنیان همه به آیین ترسایی گرویدند.

در نوشته های ارمنی،خورویراب( یا خورویراپ)را سیاهچال ژرف معنی کرده اند؛اما،چنین معنایی از واژه برنمی آید و پیداست که از روی داستان،چنین معنایی درآورده اند.

چنین می نمایدکه خورویراب ازسه بخش خور(خوراک) و ویر(در ارمنی هم به معنی مرد و هم به معنی پهلوان) و اب پدیدآمده و روی هم به معنی “آب و خوراک به مرد رساندن” است.

20-آرتاشات:نام شهری دراستان آرارات ارمنستان است.چنین می نمایدکه این نام ازسه بهر آرت(=ارد=سپند) و ا (میانوند) و شات (شاد) پدیدآمده و روی هم به معنی شادو سپند است.

21-خسروو:Khosrov:نام دو منطقه حفاظت شده در استان آرارات ارمنستان است.خسرو در پهلوی هوسرو(=نیک سروده شده)بود که در نام ارمنی به گونه پهلوی بسیار نزدیک است.

22-سورناوان Surenavan: نام روستایی در استان آرارات ارمنستان است. سورنا نامی ایرانی است و از جمله،نام سردار بزرگ اشکانی است که سپاه کراسوس رومی رابه سختی درهم شکست. وان نیز پسوند جایگاه است.در سنقر هم “سورن آباد” داریم.

23-سلیم کارونسرای: نام بنایی تاریخی در استان وایوتس زور ارمنستان است.پیداست که سلیم نام شخص است.

24-شاتین:نام روستایی در استان وایوتس زور ارمنستان است.چنین می نمایدکه این نام از دو بهر شا (کوتاه شده شان=پیشوند جایگاه)و تین (پسوند جایگاه) پدید آمده است وهر دو بهر نام اشاره به جایگاه دارند. تین در نامهای باشتین سبزوار،بستین ماهشهر،تین کلیبر،بساتین عسلویه،آشتین کرمان دیده می شود.

25- لان جار:نام روستایی در استان آرارات ارمنستان است.چنین می نمایداین نام ازدو بهر لان و جار پدید آمده و هر دو بهر نام به معنی جایگاه است.

لن یا لان در نامهای لنجوان جلفا،سبلان اردبیل،بلان سپاهان،اردلان قیدار،دوبلان شهرکرد،کندلان سقز،کلان ایلام،،دالان اهواز،لنجان میر جاوه، ولان خاش، سولان قلعه گنج(کرمان)،بنگلان سرگز(هرمزگان)،لنجان سپاهان،آلان مهربان(سراب)دیده می شود.

جر یا جار در نامهای بیجارکردستان،تجره اردبیل،تجرق شبستر،تجرک همدان،بنجار زابل،تجره خوانسار،انجران اراک،وارجارگاه چابکسر دیده می شود.

26-آرتاوان:نام روستایی در استان وایوتس زور ارمنستان است.چنین می نمایدکه این نام از سه بهرآرت (=ارد=سپند) و ا (میانوند) و وان (پسوند جایگاه)پدیدآمده و به معنی جایگاه(روستای)سپند است.

27-اسپانداریان:نام دریاچه ای در استان سیونیک ارمنستان است.چنین می نمایدکه این نام ازدو بهر اسپاندار(اسپندار=اسپند یا اسفند) و یان (پسوند جایگاه)پدیدآمده و به معنی جایگاه سپند است.

اسپندارمذ،پنجمین امشاسپند از امشاسپندان (میهن فرشتگان) دین زرتشتی است که در فارسی امروز اسفند خوانده می شود.

28-برگشاد:نام رشته کوهی در استان سیونیک ارمنستان است.پیداست که این نام،به معنای “پهنای گشاد”است و شایدازآنجا که بر (پهنای) رشته کوه بسیارگسترده است،چنین خوانده شده است.

29-کاجاران:نام شهری در استان سیونیک ارمنستان است.این نام ازسه بهر کاج(نام گونه ای درخت) و ا (میانوند) و ران ( پسوند جایگاه) پدید آمده و به معنای کاجستان است.

در ایران،دست کم نام پنج روستا در شهرهای زرن (همدان) و اردل و شهر کرد و سپاهان و قم ” کاج “است.نیز، کویر کاج رادرعشق آباد (تبس) و کاجستان رادرلیسار تالش داریم.

30-سرسنگ:نام دریاچه ای در قره باغ کوهستانی ارمنستان است.معنای نام پیداست!

31-شاهومیان:نام دو روستا و یک استان در ارمنستان است.چنین می نمایداین نام ازسه بهر “شاه” و ” و “(پسوند تصغیر) و میان (پسوند جایگاه)پدیدآمده و روی هم به معنای جایگاه شاه کوچک است.

شاه را در شاه مار جلفا و باغشاهی ساوه و شاهرود خلخال و شاهو پاوه و شاه نشین اردبیل و شاهدشت بستان(خوزستان) و شاهرخت حاجی آباد(خراسان جنوبی) و پسوند میان رادرنامهای ده میان لار و میان رود اراک و میان راهان کرمانشاه و رامیان گرگان و کامیان ازنا و میان لات رامسر و میان هاله رامسر می بینیم.

32-آرتوین:نام شهری در ارمنستان غربی که اکنون در خاک ترکیه است.چنین می نماید که این نام از دوبهر آرت (=ارد=سپند) و وین(پسوند جایگاه)پدید آمده و به معنای شهر سپند است.

درباره پیشوند ارد پیشتر سخن گفته شد.پسوند وین در نامهای آوین میانه، اوین تهران،گوین بندرخمیر،پنجوین کردستان غربی،دارخوین امیدیه (خوزستان)،سوین خاش،وینسار قروه،آوین بندرخمیر،قزوین دیده می شود.

پ-نامهایی که بهری از آنها پارسی و بهری دیگر ارمنی است:

1- هایاستان:نام کشور ارمنستان در زبان مردم این کشور است.مردم دیگرکشورها،مردم ارمنستان را ارمنی و کشورشان را در ایران ارمنستان ودردیگرکشورها ارمنیا می گویند؛اما،خودشان،یک تن ارمنی را ” های “و شمار بیشتر ارمنی را  ” هایر” و زبانشان را ” هایری” و کشورشان را هایاستان می گویند؛نیز،کشور همسایه شان،گرجستان را ” وراستان “می گویند وازآنجا که در زبان شناسی ” گ ” می تواند به ” و ” دیگرشود،چنین می نمایدکه وراستان درست همان گرجستان در زبان ارمنی است.

معنی ” های ” بر بنده روشن نیست؛اما،هایاستان ( با ” ا ” میانوندپس از های) درست همان ارمنستان است.

پسوند جایگاه ستان در نامهای بدستان بوشهر،اسکستان کلور(اردبیل)،سروستان فارس،چنارستان ایذه،و اردستان سپاهان،دارستان کرمان،کردستان لرستان،سیستان،…دیده می شود.

2-نوراشن:نام یک شهرو چهار در روستادر جاهای گوناگون  ارمنستان است.پسنوند جایگاه شن برسی شد.

3-کارمیر وانک:نام بنایی باستانی در استان شیراک ارمنستان است.چنین می نمایدکه “وانک” همان پسوندجایگاه وان (ریخت کهن وان)است. وانک در ارمنستان محل تحصیل علوم دینی را گویند؛از همین دسته است:نورواراگاوانک(بنایی تاریخی در استان تاووش)،گاگاوانگ(صومعه ای در تاووش)،گوشا وانگ( بنایی در تاووش)،سوا ناوانک(کلیسایی در گگارکونیک)،نوراوانک(بنایی تاریخی در وایوتس زور)،واها ناوانک (کلیسایی در سیونیک)

4- جاجور:نام روستایی در استان شیراک ارمنستان است.چنین می نماید این نام از دو بهر جا( =جایگاه) و جور (در زبان ارمنی به معنی آب) پدید آمده است. پسوند جا در نام جاهوک ( رودی در وایوتس زور)نیز دیده می شود.

5-گیومری:نام مرکز استان شیراک است.پسوند ری دراین نام در پارسی به معنی درخشان است ودر نامهای شهر ری و کنزری خداآفرین دیده می شود.نیز،پسوند ری در نامهای استان لوری، لوری برد(بنایی تاریخی در لوری)، کاری(دریاچه ای در آراگاتسون)،مغری (یا مگری – نام شهری در سیونیک)دیده می شود.

6- متساوان:نام روستایی در استان لوری است.پسوند جایگاه وان بررسی شد.همچنین ” وان ” در نامهای وانادزور ( مرکز لوری)،بردا وان (بنایی تاریخی در تاووش)،یر وان یا ایروان (تختگاه ارمنستان)،جوجه وان (روستایی در تاووش)، ایجوان (مرکز تاووش)، چا ر نزاوان (شهری در کوتایک)، ا ها ناوان( روستایی در آراگاتسون) دیده می شود.

7- آزات آموت:نام روستایی در استان تاووش است.آزات،همان واژه آزاد فارسی در زبان ارمنی است.در ایران، الموت نام یک بخش و یک رود در استان قزوین است و پیداست بخش پایانی هردو نام یکسان هستند.یکی از نویسندگان،الموت را از دو بخش اله (به معنی عقاب) و آموت( به معنی آشیانه) گزارش کرده بود؛اما بنده در درستی سخن ایشان داوری نمی کنم. نام” نور آموت “(روستایی در لوری) نیز همین پسوند را دارد.

8-خورا کرت:نام صومعه ای تاریخی در استان لوری است.همچنان که گفته شد کرت یا کرد یا گرد به معنی ساختن هستند.نامهای نوراکرت (روستایی در گگاکونیک)، شیشکرت ( روستایی در سیونیک) نیز همچنین پسوند را دارند.

9-تومانیان:نام روستایی در استان لوری است.پسوند جایگاه یان در بسیاری نامها در ارمنستان روان است؛از آن میان است: نویمبریان( شهری در تاووش) و آبوویان (شهر کوچکی در کوتایک)!

10-دژار سار:نام کوهی در استان تاووش است.پسوند جایگاه سار در نام کوه باگاتسار (کوهی در سیونیک) نیز دیده می شود.

11- کوتاکان:نام روستایی در استان گگاکونیک است.پسوند جایگاه کان در نامهای بوجاکان (روستایی در کوتایک) و بیوراکان(روستایی در آراگاتسون) نیز دیده می شود؛ در نام کاچیک (روستایی در وایوتس زور)نیز، شاید کا ،کوتاه شده کان باشد.

12- آختامار:بنایی تاریخی در استان گگارکونیک است.پسوند جایگاه مار پیشتر بررسی شد.

13-آگوران:نام روستایی در استان کوتایک است.پسوند جایگاه ران در نام آپاران (نام شهری و دریاچه ای در آراگاتسون)نیز دیده می شود.

14-کاپوتان:نام روستایی در استان کوتایک است.پسوند جایگاه تان در نام  و ر تان(نام رودی و کوهی در سیونیک) و با اندک دگرگونی،به گونه تون در نام زنگاکاتون (روستایی در وایوتس زور) دیده می شود.پسوند جایگاه تان در ایران در نامهای مورتان آشار(بلوچستان)،گتان جاسک،مولتان زابل،یاتان همدان،کپوتانی بنت(بلوچستان)،مسکوتان اسپکه(بلوچستان) وبه گونه کوتاه شده در نامهای کارتا ایذه ،چارتا دزفول و به گونه تون در نام تون (نام پیشین شهر فردوس خراسان)دیده می شود.

15-کوچک:نام روستایی در استان آراگاتسون است.چنین می نماید که ” کو “در این نام کوتاه شده ” کوه “است.پیشوند کو در ایران،در نامهای کوخان سقز،کوران سراوان،کوشان ایرانشهر،کوگان خرم آباد،کوزان خوی،کویان آباده،کومان خداآفرین،کوجان اهر،کورزق خداآفرین دیده می شود.

16-آرماویر:نام یک استان و نام مرکز آن در ارمنستان است.چنین می نماید این نام از دو بهر آرما (=ارمان=ارمنی) و ویر (در ارمنی به معنی پهلوان یا مرد) پدید آمده و روی هم به معنی پهلوان ارمنی است.

17-واگارش آپات:نام روستایی در استان آرماویر است.آپات همان آباد فارسی است که پیشتر بررسی شد.

18-اچمیادزین:کلیسای بزرگ اچمیادزین آوازه جهانی دارد.پسوند جایگاه زین-که دگرگون شده زان است-در ایران در نامهای ارزین خداآفرین و گورزین قشم دیده می شود.

19-هرمون:نام روستایی در استان وایوتس زور است.چنین می نماید این نام ازدوبهر هر (؟) و مون (=مان=پسوند جایگاه)پدید آمده است.پسوند مان در نامهای کرمان،کومان کلیبر،مومان قصرقند،دیرمان تلنگ(بلوچستان)دیده می شود.

*          *         *

در پایان گفتار، یادآوری چند نکته بایسته است:

نخست اینکه،شمار بس اندکی از نامهای پارسی ارمنستان،در این گفتار واکاوی شد و پندار اینکه شمار چنین نامهایی محدود به این نامهاست،نادرست می باشد.

دو دیگر اینکه نام کهن روستا یا شهر،ارزش زبان شناختی برابر دارندو بزرگ وباارزش بودن یک شهر،بر ارزش زبان شناختی نام نمی افزاید؛زیرا که پیداست آبادیهای کهن همگی خرد بوده اند و در گذر زمان،با افزوده شدن بر اهمیت و ارزش،یکی بزرگ شده و دیگری،خرد مانده است.

سه دیگراینکه،درگذر زمان،بسیاری از نامهای تاریخی ارمنستان،به ویژه در بیرون از خاک ارمنستان کنونی و برای نمونه،در خاک ترکیه،آگاهانه دیگرشده اند تا سناسنامه و هویت خویش راازدست بدهندوبرای پژوهش درباره چنین نامهایی،بررسی و گفتاری دیگربایسته است.

چهارم اینکه،چون در چندروز کوتاه رهسپاری در ارمنستان،زمان آن نداشتم که ازیکایک جاهایی که نامشان را بررسی کردم،بازدید کنم،خستوهستم که شاید برخی معنی هایی که برای نامهای جغرافیایی پیشنهاد کرده ام،با واقعیت جغرافیایی و بومی، همخوانی نداشته باشد.

در پایان،از استاد فرزانه،دکتر فریدون جنیدی-که در نگارش این گفتار راهنماییهای ارزنده ای کردند- و همچنین از آقای یونس سربازتکله- که درتایپ کردن دستنوشته ونیز در یافتن شماری از شاهد نامهای جغرافیایی یاری کردند-سپاسگزاری می کنم.

آبشخورها:

1-گزارش پیرامون نام کرمان نوشته فریدون جنیدی-در کتاب کرمان شناسی-به گوشش محمدعلی گلاب زاده

2-پژوهشی درباره نام دلیجان-دیباچه فریدون جنیدی ب  کتاب تاریخ و فرهنگ دلیجان-نوشته حسین صفری

3-نام شهرها و دیه های ایران-نوشته زنده یاد میر احمد کسروی تبریزی-نشر فردوس -1379

دکتر داریوش افروز اردبیلی

1395/6/17